سؤال کننده: حسین امیری
فهرست مطالب :
پاسخ اجمالی
پاسخ تفصیلی
فصل اول: اعطای فدک از سوی رسول خدا صلی الله علیه وآله به فاطمه زهرا سلام الله علیها
فصل دوم: مراحل مطالبه فدک از سوی حضرت زهرا سلام الله علیها
ا : مطالبه فدک به صورت حضوری (به عنوان هدیه بودن فدک)
ب: مطالبه فدک به صورت حضوری (با ادعای میراث)
ج: مطالبه فدک به صورت غیر حضوری (با عنوان ادعای میراث)
د. مطالبه و درخواست از عموم مردم ، برای احقاق حق
نتیجه
چند سؤال از اهل سنت
پاسخ اجمالی:
بعد از این که ابوبکر توسط عده‌ا‌ی به خلافت رسید، باغ فدک را که ملک خالص حضرت زهرا سلام الله علیها بود، از ایشان گرفته و کارگران ایشان را از آنجا بیرون انداخت؛ نه تنها فدک از سوی دستگاه خلافت گرفته شد؛ بلکه حضرت زهرا سلام الله علیها از ارث اموال و ما ترک پدر نیز محروم گردید و همچنین ابوبکر سهم بنی‌هاشم (ذوی القربای پیامبر) را از خمس خیبر، قطع کرد.
حضرت زهرا سلام الله علیها، ابتدا فدک را به عنوان مال شخصی و هدیه‌ی پدر، مطالبه نمود. بر اساس برخی روایات، ابوبکر با تصدیق سخن دخت گرامی پیامبر صلی الله علیه وآله، نامه‌ی رد فدک را برای عامل خود نوشت؛ اما این نامه توسط عمر در همان مجلس و یا در میان راه پاره شد و نوشته‌ی آن محو گردید.
حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها بار دیگر مطالبه‌ی فدک را با عنوان دیگر که باز هم حق مسلم ایشان را ثابت می‌کرد، ادامه داد و آن ادعای میراث و ارث بردن از پدر است؛ یعنی برفرض این که رسول خدا فدک را به ایشان نبخشیده باشد، چون فاطمه سلام الله علیها تنها وارث پیامبر می‌باشد، و از طرفی به اتفاق مسلمانان فدک متعلق به پیامبر صلی الله علیه وآله بوده، اموال پدر را ارث می‌برد و در نتیجه فدک حق ایشان خواهد بود.
ابو بکر ادعای بخشش و هدیه بودن فدک را با رد شهادت شاهدان حضرت نپذیرفت. و ادعای میراث بودن آن را نیز با جعل روایت «لا نُورَثُ، مَا تَرَکْنَا صَدَقَةٌ»، انکار کرد.
مطالبه دیگر حضرت زهرا سلام الله علیها سهم خمس بود که در این قسمت نیز ابوبکر روایت «سَهْمُ ذَوِی الْقُرْبَى لَهُمْ فی حَیَاتِی وَلَیْسَ بَعْدَ مَوْتِی»، را ساخت و در نهایت اهل بیت را از همه حقوق شان محروم کرد.
در روایات اهل سنت مطالبه‌ی فدک از طریق ادعای میراث بیشتر گزارش شده و روی این نقطه دست گذاشته اند و انگار دستهایی در کار بوده است که حق مسلم ایشان را به فراموشی بسپارند؛ اما برخی از منابع آنها روایاتی را که حکایت از هدیه و بخشش فدک دارد نیز با سند معتبر آورده اند.
با بررسی روایات این موضوع، مطالبات آن حضرت به صورت مکرر، و با عناوین مختلف و حد اقل پنج مرتبه بوده است.
پاسخ تفصیلی:
پاسخ تفصیلی را در ضمن چند فصل بیان می‌کنیم:
فصل اول: اعطای فدک از سوی رسول خدا صلی الله علیه وآله به فاطمه زهرا سلام الله علیها
روایات متعدد در منابع شیعه و اهل سنت بیان می‌کنند، که رسول خدا صلی الله علیه وآله بعد از این که فدک را از یهودیان خیبر تسلیم شد، آن را به دخترش حضرت زهرا سلام الله علیها بخشش نمود.
روایت اول از ابو سعید خدری: (با سند صحیح)
ابویعلی موصلی از قدماء اهل سنت روایتی را از ابو سعید خدری چنین نقل می‌کند:
قَرَأْتُ عَلَى الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ الطَّحَّانِ فَقَالَ: هُوَ مَا قَرَأْتُ عَلَى سَعِیدِ بْنِ خُثَیْمٍ، عَنْ فُضَیْلٍ، عَنْ عَطِیَّةَ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتِ الآیَةُ: وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ. دَعَى النَّبِیُّ صلی الله علیه وسلم فَاطِمَةَ وَأَعْطَاهَا فَدَکَ.
« ابوسعید خدری (صحابی معروف پیامبر) گفت: هنگامی که این آیه: «سهم ذوى القربى را به آنان بده»، نازل شد، رسول خدا فاطمه را خواست و فدک را به ایشان عطا کرد.»
أبو یعلى الموصلی التمیمی، أحمد بن علی بن المثنى (متوفای307 هـ)، مسند أبی یعلى، ج 2، ص 334 و ج 2، ص 534، تحقیق: حسین سلیم أسد، ناشر: دار المأمون للتراث - دمشق، الطبعة: الأولى، 1404 هـ – 1984م.
همین روایت را با اندک تغییر در سند، در جای دیگر این‌گونه نقل کرده است:
قَرَأْتُ عَلَى الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ الطَّحَّانِ، حَدَّثَنَا سَعِیدُ بْنُ خُثَیْمٍ، عَنْ فُضَیْلٍ، عَنْ عَطِیَّةَ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ، قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الآیَةُ: " وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ " دَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه وسلم فَاطِمَةَ وَأَعْطَاهَا فَدَکَ "
أبو یعلى الموصلی التمیمی، أحمد بن علی بن المثنى (متوفای307 هـ)، مسند أبی یعلى، ج 2، ص 534، تحقیق: حسین سلیم أسد، ناشر: دار المأمون للتراث - دمشق، الطبعة: الأولى، 1404 هـ – 1984م.
اشکال سندی روایت و پاسخ آن
این روایت از نظر متن ثابت می‌کند که رسول خدا صلی الله علیه وآله فدک را پس از نزول آیه، به حضرت زهرا سلام الله علیها بخشیده است. اما از نظر سندی برخی از علمای اهل سنت بر آن اشکال گرفته اند.
هیثمی از علمای رجال اهل سنت، پس از نقل روایت، تنها «عطیه» را در سند آن ضعیف میداند و می‌نویسد:
قوله تعالى (وآت ذا القربى حقه) عن أبی سعید قال لما نزلت (وآت ذا القربى حقه) دعا رسول الله صلى الله علیه وسلم فاطمة فأعطاها فدک رواه الطبرانی وفیه عطیة العوفی وهو ضعیف متروک.
«از ابو سعید نقل شده که او گفت: هنگامی‌که آیه «وآت ذا القربی حقه» نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه وآله فاطمه را خواست، و فدک را به ایشان عطا کرد. این روایت را طبرانی نقل کرده و در سند آن عطیه عوف ضعیف و مترک است.»
الهیثمی، ابوالحسن علی بن أبی بکر (متوفاى807 هـ)، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج 7 ، ص 49، ناشر: دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی - القاهرة، بیروت – 1407هـ.
توثیقات عطیه عوفی از سوی علمای اهل سنت و وهابی
از آنجایی که تنها ایراد این سند، جناب عطیه است، ما نیز تنها احوال ایشان را از نظر علمای رجال اهل سنت بررسی می‌کنیم.
مشخصات کامل «عطیه»، عطیة بن سعد بن جنادة است. و علمای اهل سنت ایشان را از راویان بزرگ می‌دانند و توثیق کرده اند. برای اثبات این مطلب سخنان آنها را ذکر می‌کنیم:
1. توثیق هیثمی:
خود هیثمی عطیه بن سعید را (که در اینجا او را ضعیف محسوب کرده)، در جای دیگر توثیق کرده است:
رواه أحمد وفیه عطیة بن سعید وفیه کلام وقد وثق.
«این روایت را احمد نقل کرده و در سند آن عطیه قرار دارد که در باره او سخن گفته شده ولی به تحقیق توثیق شده است.»
مجمع الزوائد، ج 3، ص 120
2. توثیق عجلی کوفی:
وی در کتاب «معرفة الثقات من رجال أهل العلم والحدیث» نام ایشان را آورده و به توثیق وی تصریح کرده است:
1255 عطیة العوفی کوفى تابعی ثقة ولیس بالقوی.
«عطیه عوفی از اهل کوفه، تافی و موثق است اما قوی نیست.»
العجلی، أبی الحسن أحمد بن عبد الله بن صالح (متوفاى261هـ)، معرفة الثقات من رجال أهل العلم والحدیث ومن الضعفاء وذکر مذاهبهم وأخبارهم، ج 2، ص 1253، تحقیق: عبد العلیم عبد العظیم البستوی، ناشر: مکتبة الدار - المدینة المنورة - السعودیة، الطبعة: الأولى، 1405 – 1985م.
3. ملا على قارى:
وی در باره او مى‌گوید :
عطیة بن سعد العوفی، وهو من أجلاء التابعین .
«عطیه بن سعد عوفی، از بزرگان تابعان است.»
القاری ، ملا علی (وفات 1104) ؛شرح مسند أبی حنیفة، ص 292 ، ناشر : دار الکتب العلمیة بیروت
4. توثیق محمد بن جریر طبری :
در مورد او می‌گوید :
منهم عطیة بن سعد بن جنادة العوفى ... وکان کثیر الحدیث ثقة إن شاء الله.
«از جمله آنها عطیه بن سعد بن جناده عوفی است... وی روایات فراوان نقل کرده و انشاء الله موثق است.»
الطبری، محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب الآملی، أبو جعفر (متوفای310هـ) المنتخب من ذیل المذیل ، ج 1، ص 304 ، طبق برنامه الجامع الکبیر
5. توثیق ابن سعد:
مولف الطبقات نیز می‌نویسد :
عطیة بن سعد بن جنادة العوفی ... وکان ثقة إن شاء الله وله أحادیث صالحة.
«عطیه بن سعد... انشاء الله ثقه است و روایات خوبی دارد.»
الزهری، محمد بن سعد بن منیع ابوعبدالله البصری (متوفاى230هـ)، الطبقات الکبرى، ج6، ص 304 ، ناشر: دار صادر - بیروت.
6. یحیى بن معین :
وی از بزرگان علم رجال اهل سنت و از متشددین روایات است و عطیه را صالح میداند:
قیل لیحیى کیف حدیث عطیة قال صالح.
«برای یحیی بن معین گفته شد، روایت عطیه چگونه است؟ گفت: خوب است.»
یحیى بن معین أبو زکریا ( متوفای233هـ)، تاریخ ابن معین (روایة عثمان الدارمی)، ج 3 ، ص 500، تحقیق: د. أحمد محمد نور سیف، دار النشر: دار المأمون للتراث - دمشق - 1400
ابن جعد نیز سخن یحیی بن معین را نقل کرده است:
2048 حدثنا بن زنجویه نا زید بن الحباب نا فضیل بن مرزوق الأغر الرؤاسی نا أبو إسحاق وحدثنا عباس سمعت یحیى بن معین یقول عطیة العوفی هو عطیة الجدلی قیل لیحیى کیف حدیث عطیة قال صالح.
الجوهری البغدادی، علی بن الجعد بن عبید ابوالحسن (متوفاى230هـ) مسند ابن الجعد، ج 1، ص 302 ، تحقیق: عامر أحمد حیدر، ناشر: مؤسسة نادر - بیروت، الطبعة: الأولى، 1410هـ – 1990م.
7. تصحیح روایت عطیه توسط ترمذی:
ترمذی صاحب یکی از صحاح سته اهل سنت، روایات عطیه را صحیح میداند:
2381 حدثنا أبو کُرَیبٍ حدثنا مُعَاوِیةُ بن هِشَامٍ عن شَیبَانَ عن فِرَاسٍ عن عَطِیةَ عن أبی سَعِیدٍ قال قال رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم من یرَائِی یرَائِی الله بِهِ وَمَنْ یسَمِّعْ یسَمِّعْ الله بِهِ قال وقال رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم من لَا یرْحَمْ الناس لَا یرْحَمْهُ الله وفی الْبَاب عن جُنْدَبٍ وَعَبْدِ اللَّهِ بن عَمْرٍو قال أبو عِیسَى هذا حَدِیثٌ حَسَنٌ صَحِیحٌ من هذا الْوَجْهِ
«... سند روایت از این طریق حسن و صحیح است.»
الترمذی السلمی، ابوعیسی محمد بن عیسی (متوفاى 279هـ)، سنن الترمذی، ج 4 ، ص591 ، تحقیق: أحمد محمد شاکر وآخرون، ناشر: دار إحیاء التراث العربی - بیروت.
و در چندین جای دیگر روایت وی را تصحیح می‌کند؛ از جمله در آدرسهای ذیل:
سنن الترمذی ج 4، ص 670 ش 2522،
سنن الترمذی ج 4، ص 693 ش 2558 ،
8. تصحیح روایت عطیه توسط حاکم نیشابوری:
حاکم نیشابوری نیز روایت عطیه را صحیح میداند:
7899 أخبرنا عبد الله بن الحسین بمرو ثنا الحارث بن أبی أسامة ثنا هاشم بن القاسم ثنا أبو عقیل عبد الله بن عقیل الثقفی عن ربیعة بن یزید وعطیة بن قیس عن عطیة بن سعد رضی الله عنه وکان من أصحاب رسول الله صلى الله علیه وسلم أنه قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم إن الرجل لا یکون من المتقین حتى یدع ما لا بأس به حذرا لما به بأس هذا حدیث صحیح الإسناد ولم یخرجاه.
المستدرک على الصحیحین ج 4 ، ص 355
9. تصحیح روایت عطیه توسط قطیعی و ترمذی:
احمد بن حنبل روایتی را در فضیلت ابوبکر و عمر نقل کرده که علمای دیگر اهل سنت این روایت را تصحیح کرده اند. متن روایت این است:
11900 حدثنا عبد اللَّهِ حدثنی أبی ثنا بن فُضَیْلٍ ثنا سَالِمٌ یعنی بن أبی حَفْصَةَ وَالأَعْمَشُ وَعَبْدُ اللَّهِ بن صُهْبَانَ وَکَثِیرٌ النَّوَّاءُ وابن أبی لَیْلَى عن عَطِیَّةَ العوفی عن أبی سَعِیدٍ الخدری قال قال رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم ان أَهْلَ الدَّرَجَاتِ العلی لَیَرَاهُمْ من تَحْتَهُمْ کما تَرَوْنَ النَّجْمَ الطَّالِعَ فی أُفُقٍ من آفَاقِ السَّمَاءِ أَلاَ وان أَبَا بَکْرٍ وَعُمَرَ منهم وَأَنْعَمَا
عطیه از ابو سعید خدری نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: کسانی که در درجات بالا هستند، کسانی را که پایین تر آنها هستند، می‌بینند همانگونه که ستارگان را که از افق آسمان طلوع می‌کند، می‌ّبینند. ابوبکر و عمر از جمله این افراد هستند.
مسند أحمد بن حنبل ج 3، ص 93
بدر الدین عبد الله بدر محقق کتاب «جزء الالف دینار، بعد از نقل روایت، سند را تصحیح کرده است:
150 حدثنا الفضل قال حدثنا عثمان بن عبد الله البیتامی قال حدثنا سلمة ابن سنان الأنصاری عن عطیة العوفی عن أبی سعید الخدری قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم ( إن أهل الدرجات العلى لیراهم من هو أسفل منهم کما تراءون الکوکب الدری فی أفق السماء وإن أبا بکر وعمر منهم وأنعما ) صحیح.
القطیعی، أبو بکر أحمد بن جعفر بن حمدان (متوفای368هـ)، جزء الألف دینار وهو الخامس من الفوائد المنتقاة والأفراد الغرائب الحسان، ج 1، ص 238، تحقیق: بدر بن عبد الله البدر، دار النشر: دار النفائس – الکویب، الطبعة: الأولى1414هـ - 1993م
البته این محقق در دو جای دیگر نیز روایت را تصحیح کرده است:
جزء الألف دینار، ج 1، ص 288
جزء الألف دینار، ج 1، ص 441
بغوی نیز روایت را حسن میداند:
هذا حدیث حسن.
البغوی، الحسین بن مسعود (متوفاى516هـ)، شرح السنة، ج 14، ص 100، تحقیق: شعیب الأرناؤوط - محمد زهیر الشاویش، ناشر: المکتب الإسلامی - دمشق _ بیروت، الطبعة: الثانیة، 1403هـ - 1983م.
10. تصحیح روایت عطیه توسط زیلعی:
زیلعی یکی دیگر از علمای اهل سنت روایت عطیه را حسن میداند:
حدیث آخر أخرجه الترمذی عن عطیة العوفی عن أبی سعید الخدری قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم ان أحب الناس إلى الله یوم القیامة وادناهم مجلسا منه امام عادل قال بن القطان فی کتابه وعطیة العوفی مضعف وقال بن معین فیه صالح فالحدیث به حسن انتهى
الزیلعی، عبدالله بن یوسف ابومحمد الحنفی (متوفاى762هـ)، نصب الرایة لأحادیث الهدایة، ج 4، ص 68، تحقیق: محمد یوسف البنوری، ناشر: دار الحدیث - مصر – 1357هـ.
11. تصحیح روایات عطیه توسط البانی وهابی:
البانی وهابی نیز چندین روایت او را تصحیح می‌کند.
روایت اول:
3240 - 4001 ( صحیح )
حدثنا القاسم بن زکریا بن دینار حدثنا عبد الرحمن بن مصعب ح و حدثنا محمد ابن عبادة الواسطی حدثنا یزید بن هارون قالا حدثنا إسرائیل أنبأنا محمد بن جحادة عن عطیة العوفی عن أبی سعید الخدری قال قال رسول الله صلى الله علیه و سلم أفضل الجهاد کلمة عدل عند سلطان جائر (صحیح ) ...
صحیح سنن ابن ماجة للالبانی ش 3240-4001
روایت دوم:
( سنن الترمذی )
477 حدثنا زیاد بن أیوب البغدادی حدثنا محمد بن ربیعة عن فضیل بن مرزوق عن عطیة العوفی عن أبی سعید الخدری قال کان نبی الله صلى الله علیه وسلم یصلی الضحى حتى نقول لا یدع ویدعها حتى نقول لا یصلی قال أبو عیسى هذا حدیث حسن غریب .
تحقیق الألبانی :
صحیح ، ابن ماجة ( 1379 )
صحیح وضعیف سنن الترمذی - (ج 1 / ص 477)
( سنن الترمذی )
3243 حدثنا ابن أبی عمر حدثنا سفیان عن مطرف عن عطیة العوفی عن أبی سعید الخدری قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم کیف أنعم وقد التقم صاحب القرن القرن وحنى جبهته وأصغى سمعه ینتظر أن یؤمر أن ینفخ فینفخ قال المسلمون فکیف نقول یا رسول الله قال قولوا حسبنا الله ونعم الوکیل توکلنا على الله ربنا وربما قال سفیان على الله توکلنا قال أبو عیسى هذا حدیث حسن وقد رواه الأعمش أیضا عن عطیة عن أبی سعید .
تحقیق الألبانی :
صحیح ، الصحیحة ( 1078 - 1079 )
صحیح وضعیف سنن الترمذی، (ج 7 / ص 243)
و روایات دیگر....
بنابراین، عطیه از نظر علمای اهل سنت موثق است؛ به خصوص در جایی که فضائل خلیفه اول و دوم را نقل کرده باشد؛ چنانچه یک نمونه آن را در بالا مشاهده می‌فرمایید.
البته علمای دیگر نیز روایات عطیه را تصحیح کرده و در باره اعتبار ایشان سخن گفته اند ما به همین مقدار در اینجا بسنده می‌کنیم؛ زیرا توثیق عطیه یک امر روشنی است.
سیوطى، عالم سرشناس اهل سنت در کتاب الدر المنثور، تعدادی از علمای اهل سنت را نام می‌برد که روایت ابو سعید را در کتب خود نقل کرده‌اند:
وأخرج البزار وأبو یعلى وابن أبی حاتم وابن مردویه عن أبی سعید الخدری رضی الله عنه قال: لما نزلت هذه الآیة «وآت ذا القربى حقه» دعا رسول الله صلى الله علیه وسلم فاطمة فأعطاها فدک.
«بزار، أبو یعلى، ابن أبی حاتم وابن مردویه از طریق أبی سعید خدری رضی الله عنه این جریان را روایت نموده‌اند که ابوسعید گفت: وقتی که آیه«وآت ذا القربى حقه» نازل شد، رسول خدا فاطمه را صدا زد و فدک را به وی بخشید.»
السیوطی، عبد الرحمن بن الکمال جلال الدین (متوفای911هـ)، الدر المنثور، ج 5، ص 273، ناشر: دار الفکر - بیروت – 1993.
روایت دوم از ابن عباس:
شوکانى از طریق ابن عباس روایت کرده که در آن هدیه داده شدن فدک از سوی رسول خدا صلی الله علیه وآله به حضرت زهرا (س) تصریح شده است :
وأخرج ابن مردویه عن ابن عباس قال لما نزلت (وآت ذا القربى حقه) أقطع رسول الله صلى الله علیه وسلم فاطمة فدک.
«ابن مردویه از ابن عباس روایت نموده که گفت: وقتی که آیه «وآت ذا القربى حقه» نازل شد، رسول خدا فدک را برای فاطمه جدا کرد.»
الشوکانی، محمد بن علی بن محمد (متوفای1255هـ)، فتح القدیر الجامع بین فنی الروایة والدرایة من علم التفسیر، ج 3، ص 224، ناشر: دار الفکر – بیروت.
روایت سوم از امام صادق علیه السلام:
در منابع شیعه نیز روایات فراوان آمده که رسول خدا صلی الله علیه وآله فدک را به حضرت زهرا سلام الله علیها بخشیده است. از جمله این روایت طولانی است که امام صادق علیه السلام در قسمتی از آن فرموده است:
... فَلَمَّا دَخَلَ عَلَى فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَالَ یَا بُنَیَّةِ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَفَاءَ عَلَى أَبِیکِ بِفَدَکَ وَ اخْتَصَّهُ بِهَا فَهِیَ لِی خَاصَّةً دُونَ الْمُسْلِمِینَ أَفْعَلُ بِهَا مَا أَشَاءُ وَ إِنَّهُ قَدْ کَانَ لِأُمِّکِ خَدِیجَةَ عَلَى أَبِیکِ مَهْرٌ وَ إِنَّ أَبَاکِ قَدْ جَعَلَهَا لَکِ بِذَلِکِ وَ نَحَلْتُکِهَا تَکُونُ لَکِ وَ لِوُلْدِکِ بَعْدَکِ قَالَ فَدَعَا بِأَدِیمٍ عُکَاظِیٍّ وَ دَعَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَ اکْتُبْ لِفَاطِمَةَ بِفَدَکَ نِحْلَةً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ شَهِدَ عَلَى ذَلِکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ مَوْلًى لِرَسُولِ اللَّهِ وَ أُمُّ أَیْمَنَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِنَّ أُمَّ أَیْمَنَ امْرَأَةٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ جَاءَ أَهْلُ فَدَکَ إِلَى النَّبِیِّ صلی الله علیه وآله فَقَاطَعَهُمْ عَلَى أَرْبَعَةٍ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ دِینَارٍ فِی کُلِّ سَنَةٍ..
«... پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله وقتی از غزوه برگشت، نزد حضرت فاطمه- سلام اللَّه علیها- رفت و فرمود: دخترم! خدا فدک را به پدرت بخشیده و به او اختصاص داده است. و مسلمانان را در آن سهمى نیست. هر چه مىخواهى در باره آن انجام بده. چون من به مادرت خدیجه، مهرش را مقروض بودم. فدک را عوض مهر مادرت به تو مىدهم. از آن تو و فرزندانت باشد. بعد پوستى را خواست و خطاب به على- علیه السّلام- فرمود: «بنویس: رسول خدا- صلّى اللَّه علیه و آله- فدک را به دخترش فاطمه بخشید». على- علیه السّلام-، غلام پیامبر و ام ایمن شاهد این جریان بودند. و پیامبر اکرم در مورد ام ایمن فرمود: «ام ایمن اهل بهشت است». اهل فدک آمدند و با حضرت بر بیست و چهار هزار دینار در سال، صلح کردند. ...»
الراوندی، قطب الدین (متوفاى573هـ)، الخرائج والجرائح، ج1، ص 113، تحقیق ونشر: مؤسسة الإمام المهدی علیه السلام ـ قم، الطبعة: الأولى، 1409هـ.
تا اینجا طبق روایت صحیح و روایات دیگر اصل این مطلب که فدک مال خالص پیامبر صلی الله علیه وآله بوده و آن را به دخترش حضرت زهرا سلام الله علیها هدیه داده است، روشن شد.
فصل دوم: مراحل مطالبه فدک از سوی حضرت زهرا سلام الله علیها
بعد از این که ثابت شد رسول خدا صلی الله علیه وآله فدک را به دخترش هدیه داده، روشن می‌شود که فدک مال خالص حضرت زهرا سلام الله علیها بوده و ایشان ذوالید است. و هر کسی دیگری اگر بخواهد تصرفی در آن انجام دهد باید با اجازه ایشان باشد و هیچ کس بدون اجازه ایشان حق گرفتن آن را ندارد.
اما بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه وآله، ابوبکر وقتی به خلافت رسید، وکیل ایشان را از فدک بیرون کرد و آن را جزء اموال مسلمانان محسوب نمود.
پس از این رویداد، حضرت زهرا سلام الله علیها مطالبات خود را برای استرداد فدک شروع کرد.
نکته‌ی مهم این است که مطالبه‌ی فدک از سوی حضرت زهرا سلام الله علیها در چند مرحله و با عناوین مختلف و مکرر صورت گرفته است.
روایات این موضوع را دسته بندی شده، مرور می‌کنیم:
ا : مطالبه فدک به صورت حضوری (به عنوان هدیه بودن فدک)
در مرحله نخست، حضرت زهرا سلام الله علیها فدک را به عنوان هدیه و بخشش پدر به ایشان از حاکم وقت مطالبه نمود؛ اما او برای اثبات مدعای حضرت، خواست شاهدانش را احضار نماید. ایشان نیز امیرمؤمنان علیه السلام، ام ایمن، و رباح غلام رسول خدا صلی الله علیه وآله و طبق برخی روایات، امام حسن و امام حسین علیهما السلام را برای شهادت نزد وی آورد که متأسفانه به بهانه‌های مختلفی رد شدند.
در این قسمت روایات شیعه واهل سنت را ذکر می‌نماییم:
روایت اول از امام صادق علیه السلام:
علی بن ابراهیم قمی در تفسیرش ذیل آیه «فَآتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ» این روایت را آورده است:
حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَى وَ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ لَمَّا بُویِعَ لِأَبِی بَکْرٍ وَ اسْتَقَامَ لَهُ الْأَمْرُ عَلَى جَمِیعِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ بَعَثَ إِلَى فَدَکَ فَأَخْرَجَ وَکِیلَ فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مِنْهَا- فَجَاءَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام إِلَى أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَتْ یَا أَبَا بَکْرٍ مَنَعْتَنِی عَنْ مِیرَاثِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَخْرَجْتَ وَکِیلِی مِنْ فَدَکَ فَقَدْ جَعَلَهَا لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِأَمْرِ اللَّهِ، فَقَالَ لَهَا هَاتِی عَلَى ذَلِکَ شُهُوداً- فَجَاءَتْ بِأُمِّ أَیْمَنَ فَقَالَتْ لَا أَشْهَدُ- حَتَّى أَحْتَجَّ یَا أَبَا بَکْرٍ عَلَیْکَ بِمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَقَالَتْ أَنْشُدُکَ اللَّهَ، أَ لَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله قَالَ إِنَّ أُمَّ أَیْمَنَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ قَالَ بَلَى، قَالَتْ فَأَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ أَوْحَى إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله «فَآتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ» فَجَعَلَ فَدَکَ لِفَاطِمَةَ بِأَمْرِ اللَّهِ- وَ جَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام فَشَهِدَ بِمِثْلِ ذَلِکَ- فَکَتَبَ لَهَا کِتَاباً بِفَدَکَ وَ دَفَعَهُ إِلَیْهَا- فَدَخَلَ عُمَرُ فَقَالَ مَا هَذَا الْکِتَابُ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: إِنَّ فَاطِمَةَ ادَّعَتْ فِی فَدَکَ وَ شَهِدَتْ لَهَا أُمُّ أَیْمَنَ وَ عَلِیٌّ فَکَتَبْتُ لَهَا بِفَدَکَ، فَأَخَذَ عُمَرُ الْکِتَابَ مِنْ فَاطِمَةَ فَمَزَّقَهُ وَ قَالَ هَذَا فَیْءُ الْمُسْلِمِین...
«امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی‌که با ابو بکر بیعت شد و خلافت (با زور) تثبیت گردید، سراغ فدک فرستاد و نماینده (کارگر) فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله را از آنجا بیرون کرد. فاطمه سلام الله علیها نزد ابوبکر آمد و فرمود: ای ابو بکر! مرا از میراث رسول خدا صلی الله علیه وآله محروم کردی و نماینده ام را از فدک بیرون کردی در صورتی که رسول خدا صلی الله علیه وآله به دستور خداوند آن را برای من قرار داده بود. ابو بکر گفت: برای اثبات این مطلب برایم شاهد بیاورید. حضرت زهرا سلام الله علیها ام ایمن را آورد. او به ابو بکر گفت: من شهادت نمی‌دهم تا این که به فرمایش رسول خدا صلی الله علیه وآله بر تو احتجاج کنم.
ام ایمن گفت: تو را به خدا قسم می‌دهم آیا از رسول خدا شنیدی که فرمود: ام ایمن از اهل بهشت است ؟ ابو بکر گفت: بله، شنیدم. ام ایمن گفت: شهادت می‌دهم که خدا به رسولش وحی فرمود: «به ذوی القربا حقشان را بده» آنگاه فدک را به دستور خدا برای فاطمه، فدک قرار داد و علی علیه السلام آمد همانند ام ایمن شهادت داد. ابوبکر برای زهرا سلام الله علیها نامه رد فدک را نوشت به آن حضرت داد. عمر وارد شد و گفت: این نامه‌ی چیست؟ ابو بکر گفت: فاطمه در مورد فدک ادعا کرد و ام ایمن و علی علیه السلام شهادت دادند من هم این نامه را نوشتم. عمر نامه را از فاطمه سلام الله علیها گرفت و نابود کرد و گفت: این مال مسلمانان است. ...»
القمی، أبی الحسن علی بن ابراهیم (متوفاى310هـ) تفسیر القمی، ج2، ص 156، تحقیق: تصحیح وتعلیق وتقدیم: السید طیب الموسوی الجزائری، ناشر: مؤسسة دار الکتاب للطباعة والنشر - قم، الطبعة: الثالثة، صفر 1404.
روایت دوم از مالک بن جعونه:
بلاذری نیز آورده است که حضرت زهرا سلام الله علیها فدک را به عنوان هدیه پدر از ابوبکر مطالبه نمود:
وَحَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَیْمُونٍ الْمُکْتِبُ، قَالَ: أَخْبَرَنَا الْفُضَیْلُ بْنُ عَیَّاضٍ، عَنْ مَالِکِ بْنِ جَعْوَنَةَ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: قَالَتْ فَاطِمَةُ لأَبِی بَکْرٍ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله جَعَلَ لِی فَدَکَ، فَأَعْطِنِی إِیَّاهُ، وَشَهِدَ لَهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ، فَسَأَلَهَا شَاهِدًا آخَرَ، فَشَهِدَتْ لَهَا أُمُّ أَیْمَنَ، فَقَالَ: قَدْ عَلِمْتِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ أَنَّهُ لا تَجُوزُ إِلا شَهَادَةُ رَجُلَیْنِ أَوْ رَجُلٍ وَامْرَأَتَیْنِ، فَانْصَرَفَتْ.
«مالک بن جعونه از پدرش نقل کرده که وی گفته است: فاطمه به ابوبکر گفت: رسول خدا صلی الله علیه وسلم فدک را برای من قرار داد پس آن را به من برگردان و علی بن أبی طالب برای حضرت زهرا شهادت داد. ابوبکر شاهد دیگری خواست، ام ایمن شهادت داد. ابوبکر گفت: ای دختر رسول خدا می‌دانی که قبول نمی‌شود مگر شهادت دو مر یا یک مرد و دو زن. حضرت زهرا با شنیدن این سخن از نزد او برگشت.»
البلاذری، أحمد بن یحیى بن جابر (متوفای279هـ)، فتوح البلدان، ج 1، ص 44، تحقیق: رضوان محمد رضوان، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت – 1403هـ
روایت سوم از جعفر بن محمد:
بلاذرى روایت دیگری را نیز این‌گونه نقل کرده است:
وَحَدَّثَنِی رَوْحٌ الْکَرَابِیسِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا زَیْدُ بْنُ الْحُبَابِ، قَالَ: أَخْبَرَنَا خَالِدُ بْنُ طَهْمَانَ، عَنْ رَجُلٍ حَسِبَهُ رَوْحٌ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ، أَنَّ فَاطِمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ لأَبِی بَکْرٍ الصِّدِّیقِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: أَعْطِنِی فَدَکَ، فَقَدْ جَعَلَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم لِی، فَسَأَلَهَا الْبَیِّنَةَ، فَجَاءَتْ بِأُمِّ أَیْمَنَ، وَرَبَاحٍ مَوْلَى النَّبِیِّ صلی الله علیه وسلم فَشَهِدَا لَهَا بِذَلِکَ، فَقَالَ: إِنَّ هَذَا الأَمْرَ لا تَجُوزُ فِیهِ إِلا شَهَادَةُ رَجُلٍ وَامْرَأَتَیْنِ.
«جعفر بن محمد گفته است: فاطمه به ابو بکرصدیق رضی الله عنه گفت: فدک را به من باز گردان زیرا رسول خدا آن را به من بخشیده است، ابوبکر از ایشان شاهد خواست. فاطمه ام ایمن و رباح غلام پیامبر را آوردند و آنها بر این اعطای فدک شهادت دادند. آنگاه ابوبکر گفت: شهادت قبول نمی‌شود جز این که شاهد یک مرد و دو زن باشد.»
البلاذری، أحمد بن یحیى بن جابر (متوفای279هـ)، فتوح البلدان، ج 1، ص 44، تحقیق: رضوان محمد رضوان، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت – 1403هـ.
روایت چهارم از ابی بکر بن عمرو:
طبری روایت دیگر را از طریق ابی بکر بن عمرو نقل کرده است:
وعن عبد الله بن أبی بکر بن عمرو بن حزم عن أبیه قال جاءت فاطمة إلى أبی بکر فقالت اعطنی فدک فإن رسول الله صلى الله علیه وسلم وهبها لی قال صدقت یا بنت رسول الله صلى الله علیه وسلم ولکنی رأیت رسول الله صلى الله علیه وسلم یقسمها فیعطی الفقراء والمساکین وابن السبیل بعد ان یعطیکم منها.
«فاطمه نزد ابوبکر آمد و فرمود: فدک را به من بده زیرا رسول خدا صلی الله علیه وآله آن را به من بخشیده است. ابو بکر گفت: ای دختر رسول خدا صلی الله علیه وسلم راست گفتی اما من دیدم که رسول خدا صلی الله علیه وآله آن را میان فقرا، مساکین و در راه مانده ها تقسیم کرد بعد از این که سهم شما را می‌داد.»
الطبری، ابوجعفر محب الدین أحمد بن عبد الله بن محمد (متوفاى694هـ)، الریاض النضرة فی مناقب العشرة، ج 2، ص 126، تحقیق: عیسی عبد الله محمد مانع الحمیری، ناشر: دار الغرب الإسلامی - بیروت، الطبعة: الأولى، 1996م.
روایت پنجم از موسی بن عقبه:
بلاذری روایت دیگر را از موسی بن عقبه نقل کرده است:
الْمَدَائِنِیُّ ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ خَالِدٍ مَوْلَى خُزَاعَةَ ، عَنْ مُوسَى بْنِ عُقْبَةَ ، قَالَ : دَخَلَتْ فَاطِمَةُ عَلَى أَبِی بَکْرٍ حِینَ بُویِعَ . فَقَالَتْ : إِنَّ أُمَّ أَیْمَنَ وَرَبَاحًا یَشْهَدَانِ لِی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ أَعْطَانِی فَدَکَ . فَقَالَ : وَاللَّهِ مَا خَلَقَ اللَّهُ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ أَبِیکِ ، لَوَدِدْتُ أَنَّ الْقِیَامَةَ قَامَتْ یَوْمَ مَاتَ ، وَلَأَنْ تَفْتَقِرَ عَائِشَةُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ تَفْتَقِرِی ، أَفَتَرَیْنِی أُعْطِی الأَسْوَدَ وَالأَحْمَرَ حُقُوقَهُمْ وَأَظْلِمُکِ وَأَنْتِ ابْنَةُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ ، إِنَّ هَذَا الْمَالَ إِنَّمَا کَانَ لِلْمُسْلِمِینَ ، فَحَمَّلَ مِنْهُ أَبُوکِ الرَّاجِلَ وَیُنْفِقُهُ فِی السَّبِیلِ ، فَأَنَا إِلَیْهِ بِمَا وَلِیَهُ أَبُوکِ ، قَالَتْ : وَاللَّهِ لا أُکَلِّمُکَ قَالَ : وَاللَّهِ لا أَهْجُرُکِ . قَالَتْ : وَاللَّهِ لأَدْعُوَنَّ اللَّهَ عَلَیْکَ . قَالَ : لأَدْعُوَنَّ اللَّهَ لَکِ.
«موسی بن عقبه می‌گوید: حضرت فاطمه [سلام الله علیها] هنگام بیعت بر ابو بکر وارد شد و به او فرمود: ام ایمن و رباح برای من شهادت می‌دهند که رسول خدا صلی الله علیه وآله فدک را به من بخشیده است. ابوبکر گفت: به خدا سوگند خداوند جز پدرت محبوب تر در نزد من کسی را نیافریده است، دوست داشتم که روز رحلت او قیامت بر پا می‌شد. اگر عایشه محتاج و فقیر شود، نزد من محبوب تر از این است که تو فقیر شوی.
آیا شما عقیده دارید که من به مردمان سیاه و سرخ پوست عطا می‌کنم اما در حق شما ظلم می‌کنم؟ در حالی که شما دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله هستی. این مال، برای مسلمین است پدرت از آن به سواران در راه خدا انفاق می‌کرد. (یعنی رسول خدا از این مال برای مردان جنگی در حال جنگ انفاق می‌کرد) من نیز همان کاری انجام می‌دهم که پدرت انجام می داد. فاطمه فرمود: به خدا سوگند هرگز با تو سخن نمی‌گویم. ابو بکر گفت: به خدا سوگند با تو قهر نمی‌کنم. فاطمه فرمود: به خدا سوگند تو را نفرین می‌کنم. ابو بکر گفت: من برای شما دعا می کنم.»
البلاذری، أحمد بن یحیی بن جابر (متوفاى279هـ)، أنساب الأشراف، ج3، ص 316، طبق برنامه الجامع الکبیر.
روایت ششم: هشام بن محمد :
جوهری از علمای قرن چهارم نیز نقل کرده است که حضرت زهرا سلام الله علیها نزد ابو بکر آمد، استرداد فدک را به عنوان هدیه پدر مطرح کردند:
وروى هشام بن محمد، عن أبیه قال: قالت فاطمة، لأبی بکر: إن أم أیمن تشهد لی أن رسول الله (صلى الله علیه وآله)، أعطانی فدک، فقال لها: یا ابنة رسول الله، والله ما خلق الله خلقا أحب إلی من رسول الله (صلى الله علیه وآله) أبیک، ولوددت أن السماء وقعت على الأرض یوم مات أبوک، والله لأن تفتقر عائشة أحب إلی من أن تفتقری، أترانی أعطی الأحمر والأبیض حقه وأظلمک حقک، وأنت بنت رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم)، إن هذا المال لم یکن للنبی (صلى الله علیه وآله وسلم)، وإنما کان مالا من أموال المسلمین یحمل النبی به الرجال، وینفقه فی سبیل الله، فلما توفی رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) ولیته کما کان یلیه، قالت: والله لا کلمتک أبدا، قال: والله لا هجرتک أبدا، قالت: والله لأدعون الله علیک، قال: والله لأدعون الله لک، فلما حضرتها الوفاة أوصت ألا یصلی علیها، فدفنت لیلا، وصلى علیها عباس بن عبد المطلب، وکان بین وفاتها ووفاة أبیها اثنتان وسبعون لیلة .
«فاطمه به ابو بکر گفت: ام ایمن برای من شهادت می‌دهد که رسول خدا صلی الله علیه وآله فدک را به من بخشیده است. ابو بکر گفت: ای دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله به خدا سوگند، به نظر من خداوند هیچ مخلوقی را محبوب تر از رسول خدا نیافریده است، دوست داشتم که روز وفات پدرت آسمان به زمین فرود می‌آمد. به خدا سوگند، اگر عایشه فقیر شود نزد من محبوبتر از این است که شما فقیر باشید. به خدا سوگند آیا شما عقیده دارید که من به با طلای سرخ و نقره سفید حق او را عطا می‌کنم اما در حق شما ظلم می‌کنم؟ در حالی که شما دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله هستید. این اموال (فدک) از آن رسول خدا صلی الله علیه وآله نبود بلکه جزئی از اموال مسلمین است که مردم برای او می آوردند و رسول خدا آن را در راه خدا انفاق می‌کرد. هنگامی که وفات یافت من متولی آن شدم همانگونه که ایشان متولی آن بود.
فاطمه فرمود: به خدا سوگند هرگز با تو سخن نمی‌گویم. ابو بکر گفت: هرگز با شما قهر نمی‌شوم. فاطمه فرمود: به خدا سوگند تو را نفرین می‌کنم. ابو بکر گفت: به خدا سوگند برای تو دعا می کنم. هنگامی‌که زمان وفاتش فرار رسید وصیت نمود که ابو بکر بر او نماز نخواند؛ پس شبانه دفن شد و عباس بن عبد المطلب بر او نماز خواند. میان وفات رسول خدا و وفات فاطمه 72 شب فاصله بود.»
الجوهری، أبی بکر أحمد بن عبد العزیز (متوفای323هـ)، السقیفة وفدک، ص 104، تحقیق: تقدیم وجمع وتحقیق: الدکتور الشیخ محمد هادی الأمینی، ناشر : شرکة الکتبی للطباعة والنشر - بیروت – لبنان، الطبعة الأولى 1401 ه - 1980م / الطبعة الثانیة 1413 ه . 1993م
ب: مطالبه فدک به صورت حضوری (با ادعای میراث)
بعد از این که مطالبات حضرت زهرا سلام الله علیها از طریق هدیه بودن و بخشش فدک مورد قبول حاکم سقیفه قرار نگرفت ، دختر پیامبر روش مطالبه را تغییر داد. سید بن طاووس در این باره می‌نویسد:
ومن طریف ما تجدد لفاطمة علیها السلام منهم أنها لما رأت تکذیبهم لها وشکهم فیها وفی شهودها بأن أباها وهبها ذلک فی حیاته أرسلت إلى أبی بکر ورووا أنها حضرت بنفسها تطلب فدکا بطریق میراث أبیها، ورووا أنها حضرت بنفسها تطلب فدکا بطریق میراث أبیها، لأن المسلمین لا یختلفون فی أن فدکا کانت لأبیها محمد (صلی الله علیه وآله) فمنعها أیضا أبو بکر من میراثها وهان علیه ظلمها وتکذیبها.
«از نکات جالب این است که فاطمه سلام الله علیها شیوه وروش خود را تغییر داد و راه دیگری در پیش گرفت و از آنجای که آنها، فاطمه سلام الله علیها را تکذیب می‌کردند و در گواهان او نیز تردید می‌نمودند و در نهایت بخشیده شدن فدک را نمی‌پذیرفتند فاطمه کسی را نزد ابوبکر فرستاد. و روایت کرده اند که خودش در این که فدک مال پیامبر صلی الله علیه وآله بود، هیچ اختلافی نداشتند، اما ابوبکر ایشان را از میراث پدر محروم کرد و ظلم و تکذیب ایشان را کار عادی جلوه داد.»
ابن طاووس الحلی، ابی القاسم علی بن موسی (متوفای664هـ)، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، ص 257، چاپخانه: الخیام ـ قم، چاپ: الأولى1399
در منابع اهل سنت، روایات مطالبه حضرت زهرا سلام علیها با این روش با اسناد صحیح گزارش شده که به صورت مکرر انجام شده است.
مرتبه اول: مطالبه فدک به همراه علی (علیه السلام) در فردای رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله
ابن سعد در الطبقات الکبری می‌نویسد:
أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ، أَخْبَرَنَا هِشَامُ بْنُ سَعْدٍ، عَنْ زَیْدِ بْنِ أَسْلَمَ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: سَمِعْتُ عُمَرَ، یَقُولُ: لَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم بُویِعَ لأَبِی بَکْرٍ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ، فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ جَاءَتْ فَاطِمَةُ إِلَى أَبِی بَکْرٍ مَعَهَا عَلِیٌّ، فَقَالَتْ: مِیرَاثِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ أَبِی! فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَمِنَ الرِّثَّةِ أَوْ مِنَ الْعِقَدِ؟ قَالَتْ: فَدَکُ وَخَیْبَرُ وَصَدَقَاتُهِ بِالْمَدِینَةِ أَرِثُهَا کَمَا یَرِثُکَ بَنَاتُکَ إِذَا مِتَّ !، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَبُوکِ وَاللَّهِ خَیْرٌ مِنِّی، وَأَنْتِ وَاللَّهِ خَیْرٌ مِنْ بَنَاتِی، وَقَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: " لا نُورَثُ، مَا تَرَکْنَا صَدَقَةٌ ". یَعْنِی هَذِهِ الأَمْوَالَ الْقَائِمَةَ، فَتَعْلَمِینَ أَنَّ أَبَاکِ أَعْطَاکِهَا، فَوَاللَّهِ لَئِنْ قُلْتِ نَعَمْ لأَقْبَلَنَّ قَوْلَکِ وَلأُصَدِّقَنَّکِ ! قَالَتْ: جَاءَتْنِی أُمُّ أَیْمَنَ فَأَخْبَرَتْنِی أَنَّهُ أَعْطَانِی فَدَکَ، قَالَ: فَسَمِعْتِهِ، یَقُولُ هِیَ لَکِ؟ فَإِذَا قُلْتِ قَدْ سَمِعْتُهُ فَهِیَ لَکِ، فَأَنَا أُصَدِّقُکِ، وَأَقْبَلُ قَوْلَکِ، قَالَتْ: قَدْ أَخْبَرْتُکَ مَا عِنْدِی.
«زید بن اسلم از پدرش نقل کرده که عمر می‌گفت: روزی که پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا رفت، در این روز با أبوبکر بیعت شد، فردای آن روز، حضرت زهرا همراه امیر مؤمنان [علیهما السلام] پیش ابو بکر آمدند. آن حضرت فرمود: میراث پدرم رسول خدا صلی الله علیه وآله را می‌خواهم. ابو بکر گفت: از ارث پدری یا از عقد (یعنی چیزهایی را که از پیامبر خریدی یا به تو داده است). حضرت زهرا فرمود: فدک، خیبر و صدقات ایشان را در مدینه من ارث می‌برم؛ همانگونه که وقتی می‌خواهی بمیری، دختران تو از تو ارث می‌برند. ابو بکر گفت: به خدا سوگند پدرت بهتر از من است و تو بهتر از دختران من هستی و رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: ما پیامبران چیزی به ارث نمی‌گذاریم آنچه را می‌گذاریم صدقه است، یعنی همین اموال موجود.»
البصری الزهری، محمد بن سعد بن منیع أبو عبدالله (متوفای230 هـ)، الطبقات الکبرى، ج 2، ص 315، دار النشر : دار صادر - بیروت ، طبق برنامه الجامع الکبیر
این روایت طبق برنامه «جوامع الکلم» که توسط اهل سنت تهیه شده، صحیح است و در باره حکم این روایت می‌نویسد:
الحکم على المتن: صحیح لغیره.
نکته‌ی مورد توجه در این روایت:
ظاهر عبارت «فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ جَاءَتْ فَاطِمَةُ إِلَى أَبِی بَکْرٍ مَعَهَا عَلِیٌّ» می‌رساند که یک روز پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله، حضرت زهرا سلام الله علیه و امیرمؤمنان برای مطالبه فدک نزد ابوبکر رفتند.
اما کلمه «غد» را نمی‌شود به فرادی رحلت آن حضرت حمل کرد؛ زیرا فردای رحلت، هنوز بدن مطهر رسول خدا صلی الله علیه وآله دفن نشده بود، پس چگونه این دو بزرگوار می‌توانستند بدن حضرت را رها کرده و به دنبال میراث و مال دنیا باشند.
علاوه برآن، فردای رحلت و به محض این که عده‌ی با ابوبکر بیعت کردند، فدک تصاحب نشد و هنوز خلافت ابو بکر پا برجا نشده بود و بیعت گرفتن تکمیل نگردیده بود تا در نتیجه ایشان بیایند فدک را مطالبه کنند.
بنابراین، گوینده‌ی خبر (یعنی عمر) می‌خواسته است اهل بیت پیامبر را نیز در امر دنیا طلبی با خود همراه سازد و گرنه از دختر پیامبر بعید است که بدن پدر را رها کرده و به دنبال دعوای میراث باشد؛ چنانچه خلفا بدن پیامبر را رها کرده و به سقیفه رفتند.
ابن ابی الحدید یکی از علمای متعزله تصریح می‌کند که حضور فاطمه سلام الله علیها برای مطالبه فدک در نزد ابو بکر، ده روز بعد از رحلت پیامبر بوده است:
وحدیث فدک وحضور فاطمة عند أبی بکر کان بعد عشرة أیام من وفاة رسول الله صلی الله علیه وسلم.
«حدیث فدک و حضور فاطمه در نزد ابوبکر، پس از ده روز از درگذشت رسول خدا صلی الله علیه وسلم بوده است.»
إبن أبی‌الحدید المدائنی المعتزلی، ابوحامد عز الدین بن هبة الله بن محمد بن محمد (متوفاى655 هـ)، شرح نهج البلاغة، ج 16، ص 156، تحقیق: محمد عبد الکریم النمری، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1418هـ - 1998م.
مرتبه دوم: مطالبه فدک به تنهایی
در روایت صحیح بخاری به نقل از عایشه آمده است که حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها بعد از وفات رسول خدا صلی الله علیه وآله نزد ابوبکر برای مطالبه ارث پیامبر آمد:
2926 حدثنا عبد الْعَزِیزِ بن عبد اللَّهِ حدثنا إِبْرَاهِیمُ بن سَعْدٍ عن صَالِحٍ عن بن شِهَابٍ قال أخبرنی عُرْوَةُ بن الزُّبَیْرِ أَنَّ عَائِشَةَ أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ رضی الله عنها أَخْبَرَتْهُ أَنَّ فَاطِمَةَ علیها السَّلَام ابْنَةَ رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم سَأَلَتْ أَبَا بَکْرٍ الصِّدِّیقَ بَعْدَ وَفَاةِ رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم أَنْ یَقْسِمَ لها مِیرَاثَهَا ما تَرَکَ رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم مِمَّا أَفَاءَ الله علیه فقال أبو بَکْرٍ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم قال لَا نُورَثُ ما تَرَکْنَا صَدَقَةٌ فَغَضِبَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم فَهَجَرَتْ أَبَا بَکْرٍ فلم تَزَلْ مُهَاجِرَتَهُ حتى تُوُفِّیَتْ وَعَاشَتْ بَعْدَ رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم سِتَّةَ أَشْهُرٍ قالت وَکَانَتْ فَاطِمَةُ تَسْأَلُ أَبَا بَکْرٍ نَصِیبَهَا مِمَّا تَرَکَ رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم من خَیْبَرَ وَفَدَکٍ وَصَدَقَتَهُ بِالْمَدِینَةِ فَأَبَى أبو بَکْرٍ علیها ذلک.
«عروة بن زبیر گفته است که عایشه به او خبر داد فاطمه علیها السلام دختر پیامبر صلی الله علیه وسلم بعد از وفات رسول خدا از ابوبکر درخواست نمود ه میراث ایشان را از ماترک رسول خدا صلی الله علیه وسلم تقسیم نماید. ابوبکر گفت: رسول خدا فرموده: ما پیامبران چیزی را به ارث نمی‌گذاریم آن چه را می‌گذاریم صدقه است. پس از آن، فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه وسلم خشمگین شد، و با ابوبکر قهر گردید این قهر ادامه یافت تا از دنیا رفت. فاطمه بعد از رسول خدا صلی الله علیه وسلم شش ماه زندگی کرد. راوی می‌گوید: فاطمه پیوسته از ابوبکر حقش را از ماترک رسول خدا صلی الله علیه وآله از خیبر، فدک و صدقات ایشان در مدینه درخواست می‌کرد اما ابوبکر درخواست ایشان را قبول نمی‌کرد.»
البخاری الجعفی، ابوعبدالله محمد بن إسماعیل (متوفاى256هـ)، صحیح البخاری، ج 3، ص 1126، تحقیق: د. مصطفی دیب البغا، ناشر: دار ابن کثیر، الیمامة - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1407 - 1987.
نکات مورد توجه در روایات:
نکته اول: در این روایات مطالبه فدک تنها با عنوان ادعای میراث پدری مطرح شده است.
نکته دوم: موارد مورد مطالبه، فدک و خمس خیبر و سهم ایشان از ماترک پدر بوده است.
نکته سوم: کلمه «هَجَرَتْ» در این روایت به معنای قهر شدن است به گونه‌ی که رابطه با او ناخوشایند باشد؛ چنانکه شارح بخاری در باره این کلمه می‌نویسد:
معنى الهجرة هو ترک الرجل کلام أخیه مع تلاقیهما واجتماعهما وإعراض کل واحد منهما عن صاحبه مصارمة له وترکه السلام علیه.
«معنای هجرت، ترک سخن گفتن شخصی با برادرش است به گونه‌ی که اگر همدیگر را ملاقات کنند و در یک جا هم جمع شوند، از همدیگر اعراض داشته باشد و سلام کردن بر یکدیگر را ترک کنند.»
إبن بطال البکری القرطبی، ابوالحسن علی بن خلف بن عبد الملک (متوفاى449هـ)، شرح صحیح البخاری، ج 9، ص 270، تحقیق: ابوتمیم یاسر بن إبراهیم، ناشر: مکتبة الرشد - السعودیة / الریاض، الطبعة: الثانیة، 1423هـ - 2003م.
بنابراین، هجران و قهر حضرت زهرا سلام الله علیها با ابوبکر، در پایان مطالبات به صورت غیر حضوری و حضوری بوده است و گرنه روایاتی که مطالبات مکرر آن حضرت را بیان می‌کند، معنایی ندارد.
در روایت دیگر احمد بن حنبل نیز از ابو هریره نقل کرده است:
8621 حدثنا عبد اللَّهِ حدثنی أبی ثنا عبد الْوَهَّابِ الْخَفَّافُ ثنا محمد بن عَمْرٍو عن أبی سَلَمَةَ عن أبی هُرَیْرَةَ ان فَاطِمَةَ جَاءَتْ أَبَا بَکْرٍ وَعُمَرَ تَطْلُبُ مِیرَاثَهَا من رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم فَقَالاَ لها سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم یقول انی لاَ أُورَثُ.
«ابو هریره می‌گوید: فاطمه [سلام الله علیها] نزد ابوبکر و عمر آمد و میراث خود را از رسول خدا صلی الله علیه وسلم درخواست نمود. آن دو گفتند: ما از رسول خدا صلی الله علیه وسلم شنیدیم که می فرمود: من چیزی به ارث نمی‌گذارم.»
الشیبانی، ابوعبد الله أحمد بن حنبل (متوفاى241هـ)، مسند أحمد بن حنبل، ج 2، ص 353، ناشر: مؤسسة قرطبة – مصر.
مرتبه سوم : مطالبه فدک به همراه عباس بن عبد المطلب
در روایت دیگر صحیح بخاری گزارش شده است که حضرت زهرا سلام الله علیها یک بار دیگر به همراه عباس عموی پیامبر نزد ابوبکر برای مطالبه حقوق شان آمدند.
6346 حدثنا عبد اللَّهِ بن مُحَمَّدٍ حدثنا هِشَامٌ أخبرنا مَعْمَرٌ عن الزُّهْرِیِّ عن عُرْوَةَ عن عَائِشَةَ أَنَّ فَاطِمَةَ وَالْعَبَّاسَ عَلَیْهِمَا السَّلَام أَتَیَا أَبَا بَکْرٍ یَلْتَمِسَانِ مِیرَاثَهُمَا من رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم وَهُمَا حِینَئِذٍ یَطْلُبَانِ أَرْضَیْهِمَا من فَدَکَ وَسَهْمَهُمَا من خَیْبَرَ فقال لَهُمَا أبو بَکْرٍ سمعت رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم یقول لَا نُورَثُ ما تَرَکْنَا صَدَقَةٌ إنما یَأْکُلُ آلُ مُحَمَّدٍ من هذا الْمَالِ قال أبو بَکْرٍ والله لَا أَدَعُ أَمْرًا رأیت رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم یَصْنَعُهُ فیه إلا صَنَعْتُهُ قال فَهَجَرَتْهُ فَاطِمَةُ فلم تُکَلِّمْهُ حتى مَاتَتْ.
«عایشه می‌گوید: فاطمه و عباس علیهما السلام نزد ابوبکر آمدند و هردو میراث شان از رسول خدا را طلب کردند. و نیز آنها زمین های فدک و سهم شان را از خیبر می‌خواستند. ابو بکر به آنها گفت: از رسول خدا صلی الله علیه وسلم شنیدم که می‌گفت: ما پیامبران چیزی به ارث نمی‌گذاریم، آنچه را گذاشتم صدقه است. آل پیامبر از این مال استفاده می‌کنند، ابو بکر گفت: به خدا سوگند من امری را دیدم رسول خدا صلی الله علیه وسلم انجام می‌داد، رها نمی‌کنم و همان را انجام می‌دهم. راوی می‌گوید: فاطمه با وی قهر شد و با سخنی نگفت تا این که از دنیا رفت.»
صحیح البخاری، ج 6، ص 2474
همراهی امیرمومنان با حضرت زهرا سلام الله علیهما و عباس عموی پیامبر در این مرتبه:
در روایت دیگری که آن را ابن سعد نقل کرده، حضرت زهرا سلام الله علیها به همراه امیرمؤمنان علیه السلام و ابن عباس پیش ابو بکر آمدند:
اخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ، حَدَّثَنِی هِشَامُ بْنُ سَعْدٍ، عَنْ عَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَعْبَدٍ، عَنْ جَعْفَرٍ، قَالَ: جَاءَتْ فَاطِمَةُ إِلَى أَبِی بَکْرٍ تَطْلُبُ مِیرَاثَهَا وَجَاءَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ یَطْلُبُ مِیرَاثَهُ وَجَاءَ مَعَهُمَا عَلِیُّ، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: "لا نُورَثُ، مَا تَرَکْنَا صَدَقَةٌ"، وَمَا کَانَ النَّبِیُّ یَعُولُ فَعَلَیَّ، فَقَالَ عَلِیٌّ: وَرِثَ سُلَیْمَانُ دَاودَ، وَقَالَ زَکَرِیَّا: یَرِثُنِی وَیَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ، قَالَ أَبُو بَکْرٍ: هُوَ هَکَذَا وَأَنْتَ وَاللَّهِ تَعْلَمُ مِثْلَمَا أَعْلَمُ، فَقَالَ عَلِیٌّ: هَذَا کِتَابُ اللَّهِ یَنْطِقُ ! فَسَکَتُوا وَانْصَرَفُوا.
«فاطمه [سلام الله علیها] نزد ابو بکر آمد و میراث خود را از ابو بکر می‌خواست. عباس بن عبد المطلب آمد و میراث خود را می‌خواست و علی [علیه السلام] همراه آنها آمد. ابو بکر گفت: رسول خدا فرموده است: ما ارثی بر جای نمی‌گذاریم، آنچه را می‌گذاریم صدقه است. و آنچه را پیامبر به آن عمل (اعتماد) می کرد من هم به آن عمل می‌کنم. علی [علیه السلام] فرمود: سلمان از داود ارث برد. و ذکریا فرمود: [جانشنی به من عنایت فرما] که از من و آل یعقوب ارث ببرد. ابو بکر گفت: زکریا چنین بود و تو به خدا سوگند می‌دانی همانند آنچه را من می‌دانم. علی [علیه السلام] فرمود: این کتاب خداست که سخن می‌گوید. پس از ساکت شدند و برگشتند.»
البصری الزهری، محمد بن سعد بن منیع أبو عبدالله (متوفای230 هـ)، الطبقات الکبرى، ج 2، ص 315، دار النشر : دار صادر - بیروت ، طبق برنامه الجامع الکبیر
ج: مطالبه فدک به صورت غیر حضوری (با عنوان ادعای میراث):
مطالبه فدک از سوی حضرت زهرا سلام الله علیها به عنوان میراث و به صورت غیر حضوری نیز در منابع اهل سنت گزارش شده است. بخاری روایات متعددی را در این باره نقل کرده است:
3998 حدثنا یحیى بن بُکَیْرٍ حدثنا اللَّیْثُ عن عُقَیْلٍ عن بن شِهَابٍ عن عُرْوَةَ عن عَائِشَةَ أَنَّ فَاطِمَةَ علیها السَّلَام بِنْتَ النبی صلى الله علیه وسلم أَرْسَلَتْ إلى أبی بَکْرٍ تَسْأَلُهُ مِیرَاثَهَا من رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم مِمَّا أَفَاءَ الله علیه بِالْمَدِینَةِ وَفَدَکٍ وما بَقِیَ من خُمُسِ خَیْبَرَ فقال أبو بَکْرٍ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم قال لَا نُورَثُ ما تَرَکْنَا صَدَقَةٌ إنما یَأْکُلُ آلُ مُحَمَّدٍ صلى الله علیه وسلم فی هذا الْمَالِ وَإِنِّی والله لَا أُغَیِّرُ شیئا من صَدَقَةِ رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم عن حَالِهَا التی کانت علیها فی عَهْدِ رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم وَلَأَعْمَلَنَّ فیها بِمَا عَمِلَ بِهِ رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم فَأَبَى أبو بَکْرٍ أَنْ یَدْفَعَ إلى فَاطِمَةَ منها شیئا فَوَجَدَتْ فَاطِمَةُ على أبی بَکْرٍ فی ذلک فَهَجَرَتْهُ فلم تُکَلِّمْهُ حتى تُوُفِّیَتْ.
«عایشه می‌گوید: فاطمه سلام الله علیها دختر پیامبر صلی الله علیه واله وسلم کسی را نزد ابو بکر فرستاد تا از میراث پدری از آنچه که خداوند برای ایشان عنایت فرموده و از فدک و باقیمانده خمس خیبر، سؤال کند. ابو بکر گفت: رسول خدا صلی الله علیه واله فرموده است: ما پیامبران چیزی به ارث نمی گذاریم، آنچه را گذاشته ایم، صدقه است. آل پیامبر از همین مال استفاده می‌کنند. و من به خدا سوگند چیزی از صدقه رسول خدا صلی الله علیه وآله را از همان حالی که در زمان ایشان عمل می‌شد، تغییر نمی دهیم و همانگونه عمل می‌کنم که رسول خدا عمل کرده بود. در نتیجه ابوبکر چیزی از آن ها را به فاطمه نداد، فاطمه با او قهر کرد و تا زمانی که از دنیا رفت با او سخن نگفت.»
البخاری الجعفی، ابوعبدالله محمد بن إسماعیل (متوفاى256هـ)، صحیح البخاری، ج 4، ص 1549، تحقیق: د. مصطفی دیب البغا، ناشر: دار ابن کثیر، الیمامة - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1407 - 1987.
در این روایت عبارت «أَرْسَلَتْ إلى أبی بَکْرٍ تَسْأَلُهُ» صریح در این است که مطالبه ایشان به صورت غیر حضوری بوده است.
بخاری در روایت دیگر نیز همین تعبیر را نقل کرده است:
حَدَّثَنَا أَبُو الْیَمَانِ أَخْبَرَنَا شُعَیْبٌ عَنِ الزُّهْرِىِّ قَالَ حَدَّثَنِى عُرْوَةُ بْنُ الزُّبَیْرِ عَنْ عَائِشَةَ أَنَّ فَاطِمَةَ - عَلَیْهَا السَّلاَمُ - أَرْسَلَتْ إِلَى أَبِى بَکْرٍ تَسْأَلُهُ میراثها مِنَ النَّبِىِّ - صلى الله علیه وسلم - فِیمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ - صلى الله علیه وسلم -، تَطْلُبُ صَدَقَةَ النَّبِىِّ - صلى الله علیه وسلم - الَّتِى بِالْمَدِینَةِ وَفَدَکٍ وَمَا بَقِىَ مِنْ خُمُسِ خَیْبَرَ.
«...عائشه مى‌گوید: فاطمه علیها السلام شخصى را نزد ابوبکر فرستاد تا میراث پیامبر را از فیء و صدقات مدینه و فدک و آنچه که از خمس خیبر باقى مانده بود مطالبه نماید.»
صحیح البخاری، ج 3، ص 1360، ح 3508، کتاب فضائل الصحابة، بَاب مَنَاقِبِ قَرَابَةِ رسول اللَّهِ (ص) وَمَنْقَبَةِ فَاطِمَةَ علیها السَّلَام،
د. مطالبه و درخواست از عموم مردم ، برای احقاق حق
طبق روایات شیعه و سنی، حضرت زهرا سلام الله علیها بعد از این مراحل، در مسجد رسول خدا (ص) خطبه فدکیه را خوانده و برای پس گرفتن این حق پامال شده خویش از عموم اصحاب رسول خدا (ص) و به خصوص انصار کمک خواستند.
حضرت زهرا سلام الله علیها پس از محکومیت ابوبکر بر اساس قرآن کریم، و پس از اینکه به عمق مصیبت رحلت پیامبر اشاره کرد، رو به انصار فرمود:
یَا مَعْشَرَ النَّقِیبَةِ وأَعْضَادَ الْمِلَّةِ وحَضَنَةَ الْإِسْلَامِ مَا هَذِهِ الْغَمِیزَةُ فِی حَقِّی والسِّنَةُ عَنْ ظُلَامَتِی؟ أَ مَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَبِی یَقُولُ الْمَرْءُ یُحْفَظُ فِی وُلْدِهِ سَرْعَانَ مَا أَحْدَثْتُمْ وعَجْلَانَ ذَا إِهَالَةٍ ولَکُمْ طَاقَةٌ بِمَا أُحَاوِلُ وقُوَّةٌ عَلَى مَا أَطْلُبُ وأُزَاوِلُ أَ تَقُولُونَ مَاتَ مُحَمَّدٌ ص فَخَطْبٌ جَلِیلٌ اسْتَوْسَعَ وَهْنُهُ واسْتَنْهَرَ فَتْقُهُ وانْفَتَقَ رَتْقُهُ وأَظْلَمَتِ الْأَرْضُ لِغَیْبَتِهِ وکَسَفَتِ الشَّمْسُ والْقَمَرُ وانْتَثَرَتِ النُّجُومُ لِمُصِیبَتِهِ وأَکْدَتِ الْآمَالُ وخَشَعَتِ الْجِبَالُ وأُضِیعَ الْحَرِیمُ وأُزِیلَتِ الْحُرْمَةُ عِنْدَ مَمَاتِهِ فَتِلْکَ واللَّهِ النَّازِلَةُ الْکُبْرَى والْمُصِیبَةُ الْعُظْمَى لَا مِثْلُهَا نَازِلَةٌ ولَا بَائِقَةٌ عَاجِلَةٌ أَعْلَنَ بِهَا کِتَابُ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فِی أَفْنِیَتِکُمْ وفِی مُمْسَاکُمْ ومُصْبَحِکُمْ یَهْتِفُ فِی أَفْنِیَتِکُمْ هُتَافاً وصُرَاخاً وتِلَاوَةً وإِلْحَاناً ولَقَبْلَهُ مَا حَلَّ بِأَنْبِیَاءِ اللَّهِ ورُسُلِهِ حُکْمٌ فَصْلٌ وقَضَاءٌ حَتْمٌ- وما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِکُمْ ومَنْ یَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وسَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ.
اى گروه بزرگان و اى بازوان تواناى ملّت، و اى نگهداران دین، این چه رفتار سست و سبکى است که ظالمانه در حقّ من روا داشتهاید؟ مگر پدرم؛ رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله نفرموده بود:
«مراعات هر شخصى در احترام به فرزندان اوست»؟ چه با شتاب خلاف آن عمل کردید، هر چند این امر قابل پیشبینى بود، با اینکه شما براى احقاق حقوق من قادر و توانائید، پنداشتهاید که رسول خدا از میان رفت و ما رها گشتیم؟ آه که فوت او چه حادثه بزرگ و پیشآمد عظیمى بود، شکافى وسیع پدید نمود و همه چیز را بهم ریخت و از فقد او زمین تیره شد و خورشید و ماه گرفت، و تمام ستارگان از هم پاشیدند، و کشتى آرزو به گل نشست، و کوهها خاشع شدند، و در پى وفات او حریمها زیر پا گذارده شد و حرمتها ریخت، و بخدا سوگند که این فاجعهاى عظیم و پیش آمدى بزرگ و بىمانند بود.
آرى این قضاء حتمى و حکم قطعى خداوند بود که در قرآن از طریق وحى به پیامبر- همچون دیگر انبیا- به چندین طریق شما را از فاجعه خبر داده بود که: «و محمّد فقط رسولى است همچون دیگر رسولان، اگر بمیرد یا کشته شود از راه حقّ منحرف شده و به پشت سر خودتان برمىگردید [این را بدانید] و هر که رو به قهقرى بر گردد ضررى به خداوند نخواهد داشت، و خداوند آن کسانى را که به نعمتها و الطاف الهى متوجّه باشند؛ پاداشى نیکو مىدهد».
إِیهاً بَنِی قَیْلَةَ أَ أُهْضِمَ تُرَاثُ أَبِی وأَنْتُمْ بِمَرْأًى مِنِّی ومَسْمَعٍ ومُنْتَدًى ومَجْمَعٍ تَلْبَسُکُمُ الدَّعْوَةُ وتَشْمَلُکُمُ الْخِبْرَةُ وأَنْتُمْ ذَوُو الْعَدَدِ و الْعُدَّةِ والْأَدَاةِ والْقُوَّةِ وعِنْدَکُمُ السِّلَاحُ والْجُنَّةُ تُوَافِیکُمُ الدَّعْوَةُ فَلَا تُجِیبُونَ وتَأْتِیکُمُ الصَّرْخَةُ فَلَا تُغِیثُونَ وأَنْتُمْ مَوْصُوفُونَ بِالْکِفَاحِ مَعْرُوفُونَ بِالْخَیْرِ والصَّلَاحِ والنُّخْبَةُ الَّتِی انْتُخِبَتْ والْخِیَرَةُ الَّتِی اخْتِیرَتْ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ ...
أَلَا وقَدْ قُلْتُ مَا قُلْتُ هَذَا عَلَى مَعْرِفَةٍ مِنِّی بِالْجِذْلَةِ الَّتِی خَامَرَتْکُمْ والْغَدْرَةِ الَّتِی اسْتَشْعَرَتْهَا قُلُوبُکُمْ ولَکِنَّهَا فَیْضَةُ النَّفْسِ ونَفْثَةُ الْغَیْظِ وخَوَرُ الْقَنَاةِ وبَثَّةُ الصَّدْرِ وتَقْدِمَةُ الْحُجَّةِ فَدُونَکُمُوهَا فَاحْتَقِبُوهَا دَبِرَةَ الظَّهْرِ نَقِبَةَ الْخُفِّ بَاقِیَةَ الْعَارِ مَوْسُومَةً بِغَضَبِ الْجَبَّارِ وشَنَارِ الْأَبَدِ مَوْصُولَةً بِنَارِ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ فَبِعَیْنِ اللَّهِ مَا تَفْعَلُونَ وسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ وأَنَا ابْنَةُ نَذِیرٍ لَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدِیدٍ فَاعْمَلُوا إِنَّا عامِلُونَ وانْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ.
اى گروه انصار، شما حاضر و ناظر باشید و میراث پدر من مورد دستبرد دیگران واقع گردد؟! شما مشمول دعوت من گشته و در معرض امتحان و آزمایشید، حال اینکه شما برخوردار از سلاح و تجهیزات جنگى بوده و معروف به اهل خیر و صلاح و نیکوکارى هستید، چه شده که اکنون دعوت مرا شنیده و یاریم نمىکنید؟! و نالهام را مىشنوید و به فریادم نمىرسید؟! با اینکه شما در گذشته به تلاش و شجاعت و نبرد و تحمّل سختیها و استقامت شناخته شده و آن گروه منتخب مخصوص ما اهل بیت بودید؟! ....
آرى من با کمال دقّت و معرفت شما را از آن ضلالت و خذلان و تیرگى که ظاهر و باطن شما را فرا گرفته است آگاه ساختم، و ناخواسته لبریز جان شد، و شور و خشمى به بیرون جهید، و طاقتم طاق شد، و حبس آن نتوانستم، و پیشگیرانه بر زبانم آمد، اکنون بگیرید و ببرید این شترى که به ناحقّ غصب نمودید و این دابّه خلافت و فدک را مأخوذ دارید او را رام و منقاد خود شمارید و به آسودگى سوار شوید، امّا بدانید که پاى این دابّه مجروح و پشت او زخم دارد، حمل آن عار؛ و ننگ آن باقى و برقرار و به وسم و نشان خداوند تعالى داغدار و موسوم بودنش به ننگ همیشگى آشکار و پیوسته و متّصل به آتش غضب خداوندگار و کشاننده است راکب خود را به سوى آتشى که شکافنده قلب فاجران و کفّار نابکار است همانا خداوند نگران است بدان چه میکنید و میداند ظالمان به کجا میروند و جاى میگیرند.
من دخت پیغمبر شمایم که برایتان بشیر و نذیر بود، و شما را به عذاب شدید بیم می‌داد، پس آنچه که مىتوانید انجام دهید، ما نیز انتقام خواهیم کشید، حال شما منتظر آن روز باشید، ما نیز منتظر آن روز هستیم.
الطبرسی، أبی منصور أحمد بن علی بن أبی طالب (متوفاى 548هـ)، الاحتجاج، ج1، ص108، تحقیق: تعلیق وملاحظات: السید محمد باقر الخرسان، ناشر: دار النعمان للطباعة والنشر - النجف الأشرف، 1386 - 1966 م.
أبی الفضل احمد بن أبی طاهر المعروف بابن طیفور (متوفاى280 هـ ) بلاغات النساء، ص12، ناشر: منشورات مکتبة بصیرتی ـ قم.
خطبه فدکیه را علمای اهل سنت نیز در کتابهایشان نقل کرده اند و این خطبه اسناد متعددی دارد که باید مقاله دیگری در باره آن نوشت.
علامه مجلسی رحمة الله علیه در کتاب شریف بحار الانوار فصلی را در باره این خطبه گشوده و قبل از ارائه اسناد خطبه، بر مشهور بودن آن در میان علمای شیعه و اهل سنت تصریح کرده و می‌نویسد:
فصل نورد فیه: خطبة خطبتها سیدة النساء فاطمة الزهراء صلوات الله علیها احتج بها على من غصب فدک منها. اعلم أن هذه الخطبة من الخطب المشهورة التی روتها الخاصة والعامة بأسانید متضافرة.
در این فصل، خطبه سرور بانوان، فاطمه زهرا سلام الله علیها را که در مقابل غاصبان فدک به آن احتجاج کرده، آورده ایم. بدان که این خطبه، از خطبه‌های مشهوری است که آن را محدثان شیعه و اهل سنت با سندهای فراوان نقل کرده اند.
المجلسی، محمد باقر (متوفاى1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج29، ص215، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.
یکی از علمای اهل سنت که این خطبه را در کتابش آورده احمد بن ابی طاهر معروف به ابن طیفور است. ایشان در پایان این خطبه که آن را از طریق زید بن علی از حضرت زینب سلام الله علیها نقل کرده، بر تصحیح سند این خطبه تصریح کرده است:
قال أبو الفضل ... وقد رواه قوم وصححوه وکتبناه على ما فیه.
احمد بن ابی‌طاهر می‌گوید: ... این خطبه را گروهی نقل کرده اند و آن را تصحیح کرده اند و ما این خطبه را طبق آنچه قوم آورده اند نوشتیم.
أبی الفضل احمد بن أبی‌طاهر المعروف بابن طیفور (متوفاى280 هـ ) بلاغات النساء، ج1، ص8، ناشر: منشورات مکتبة بصیرتی ـ قم.
نتیجه:
با توجه به روایاتی که بیان شد، حضرت زهرا سلام الله علیها در شش مرحله ، فدک را به صورت‌های مختلف طلب کردند.
چند سؤال از اهل سنت
1. چرا امیر مؤمنان علیه السلام که همیشه همراه پیامبر (صلی الله علیه وآله) بوده است، «روایت لانورث» را نشنیده اند.
2. چرا رسول خدا صلی الله علیه وآله به دخترش که مهمترین وارث ایشان است وصیت نکردند که بعد از من فدک را مطالبه نکن و اختیار آن با کسی است که بعد از من خلیفه می‌شود؟
3. فدک در اختیار حضرت زهرا سلام الله علیها بود و کارگرانش در آنجا کار می‌کردند در نتیجه فاطمه زهرا ذوالید محسوب می‌شد؛ اما خلیفه اول عامل حضرت زهرا را از فدک بیرون کرد و آن را تصاحب نمود. سؤال این است که چرا ابوبکر قاعده ذوالید را در باره فدک اجرا نکرد؟
4. بنا به هر دلیلی وقتی شهادت شاهدان حضرت مورد قبول واقع نشد، و یا به ادعای اهل سنت شاهدان مورد نظر ابوبکر فراهم نشد، چرا ابو بکر که منکر ملکیت فدک بود، قسم نخورد؟ آیا قاعده «الیمین علی من انکر» این مورد را نمی‌گیرد.؟
موفق باشید
گروه پاسخ به شبهات
مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
